Antibiotica: wat zijn de risico’s en mogelijke bijwerkingen?

11 oktober 2024

Antibiotica zijn krachtige medicijnen die bacteriële infecties bestrijden, maar dit geneesmiddel is niet zonder risico’s. Hoewel antibiotica levensreddend kunnen zijn bij ernstige infecties, kunnen antibiotica ook bijwerkingen en ongewenste effecten hebben.

Hieronder beschrijven we enkele nadelen, risico’s en mogelijke bijwerkingen van een antibioticakuur, met een focus op evidence-based informatie. Daarnaast leggen we uit waarom het gebruik van probiotica van belang is voor een goed lichamelijk herstel na antibioticagebruik.

1. Antibioticaresistentie

Antibioticaresistentie ontstaat wanneer bacteriën zich aanpassen en ongevoelig worden voor de werking van een antibioticum. Hierdoor kunnen infecties die voorheen behandelbaar waren, moeilijker of zelfs onmogelijk te behandelen zijn. Dit probleem wordt verergerd door overmatig en onjuist gebruik van antibiotica, zoals het nemen van antibiotica voor virale infecties of het niet afmaken van een voorgeschreven kuur.

Gevolgen van antibioticaresistentie zijn onder andere:

Behandelingsopties worden beperkt: Infecties die resistent zijn tegen meerdere antibiotica vereisen vaak duurdere, toxischere en minder effectieve behandelingen.
Hogere sterftecijfers: Resistente infecties kunnen leiden tot hogere sterftecijfers, vooral bij kwetsbare groepen zoals ouderen en immuungecompromitteerde patiënten.
Verspreiding van resistente bacteriën: Resistente bacteriën kunnen zich verspreiden in gemeenschappen en ziekenhuizen, wat het risico op uitbraken verhoogt.

2. Verstoring van de darmflora

De darmflora (darmmicrobioom) speelt een essentiële rol bij de vertering, de immuniteit en de productie van vitamines. Antibiotica doden echter niet alleen schadelijke bacteriën, maar ook gunstige bacteriën in de darmen.

Mogelijke gevolgen van een verstoorde darmflora:

Spijsverteringsproblemen: Vaak voorkomende klachten zijn diarree, misselijkheid en buikpijn. Een bekende complicatie is door antibiotica geïnduceerde diarree, waaronder infecties met Clostridioides difficile (C. difficile), een bacterie die ernstige diarree en darmontstekingen kan veroorzaken.
Langetermijngevolgen: Het gebruik van antibiotica kan de samenstelling van de darmflora blijvend veranderen, wat mogelijk verband houdt met chronische aandoeningen zoals inflammatoire darmziekten en metabole stoornissen. Daarnaast kan het de weerstand blijvend verlagen, waardoor je vatbaarder wordt voor diverse ziektes en infecties.

Lees ook: Antibiotica blijkt griepafweer te verslechteren.

3. Vaginale schimmelinfectie

Ook het urogenitaal microbioom (vaginale bioom of vaginale flora) kan door het gebruik van antibiotica worden verstoord; door de natuurlijke balans van micro-organismen in de vagina te verstoren. Normaal gesproken bestaat de vaginale flora uit een evenwicht van “goede” bacteriën, zoals Lactobacillus-soorten, en andere micro-organismen, waaronder gist (zoals Candida-soorten). Dit evenwicht helpt om de groei van schadelijke organismen te voorkomen.

Hoe antibiotica de vaginale balans verstoren:

Doden van nuttige bacteriën: Antibiotica zijn ontworpen om schadelijke bacteriën te doden die infecties veroorzaken, maar ze kunnen ook de nuttige bacteriën aantasten die normaal gesproken in de vagina aanwezig zijn. Vooral breedspectrumantibiotica (zoals amoxicilline of tetracycline), die tegen een breed scala aan bacteriën werken, kunnen de “goede” bacteriën elimineren.
Verminderde productie van melkzuur: Lactobacillus-bacteriën produceren melkzuur, dat helpt om de vaginale pH laag te houden (tussen 3,8 en 4,5). Dit zure milieu remt de groei van Candida, een gist die van nature in kleine hoeveelheden in de vagina aanwezig is. Wanneer antibiotica de Lactobacillus-bacteriën verminderen, stijgt de pH en wordt de omgeving minder zuur, wat de groei van Candida bevordert.
Overgroei van candida: Zonder voldoende “goede” bacteriën om de balans te behouden, kan Candida snel groeien en zich vermenigvuldigen, wat leidt tot een schimmelinfectie. Dit resulteert vaak in symptomen zoals vaginale jeuk, branderigheid, dikke witte afscheiding en irritatie.

Lees ook: Antibioticagebruik verborgen oorzaak schimmelinfectie.

4. Allergische reacties en overgevoeligheid

Allergische reacties op antibiotica kunnen variëren van milde huiduitslag tot levensbedreigende anafylaxie. Penicilline-allergieën zijn het meest bekend, maar kunnen in sommige gevallen verkeerd gediagnosticeerd worden, wat kan leiden tot onnodige vermijding van bepaalde antibiotica.

Symptomen van allergische reacties zijn:

Milde reacties: Jeuk, huiduitslag en zwelling.
Ernstige reacties: Anafylactische shock, met symptomen zoals ademhalingsmoeilijkheden, duizeligheid, snelle hartslag en lage bloeddruk.

5. Schade aan andere organen

Antibiotica kunnen bijwerkingen hebben die specifieke organen aantasten, vooral wanneer ze langdurig worden gebruikt of in hoge doses. Voorbeelden van orgaanschade na antibiotica:

Lever: Sommige antibiotica, zoals tetracyclines en amoxicilline-clavulaanzuur, kunnen levertoxiciteit veroorzaken, wat leidt tot geelzucht of hepatitis.
Nieren: Aminoglycosiden staan bekend om hun potentiële nefrotoxiciteit, die kan leiden tot nierbeschadiging, vooral bij mensen met reeds bestaande nierproblemen.
Oren: Antibiotica zoals gentamicine kunnen ototoxiciteit veroorzaken, wat resulteert in gehoorverlies of evenwichtsstoornissen.

Lees ook: Welke medicijnen vergroten het risico op nierschade?

6. Bijwerkingen bij specifieke bevolkingsgroepen

Sommige groepen mensen hebben een hoger risico op bijwerkingen bij het gebruik van antibiotica. Voorbeelden hiervan zijn:

Kinderen: Kinderen zijn gevoeliger voor bepaalde bijwerkingen, zoals tandverkleuring bij het gebruik van tetracyclines.
Zwangere vrouwen: Bepaalde antibiotica zijn gecontra-indiceerd tijdens de zwangerschap omdat ze de ontwikkeling van de foetus kunnen beïnvloeden. Bijvoorbeeld, fluoroquinolonen kunnen gewrichtsproblemen veroorzaken bij de foetus.

Lees ook: Medicijngebruik tijdens zwangerschap en borstvoeding: dít wil je er over weten.

7. Interacties met andere medicijnen

Antibiotica kunnen de werking van andere medicijnen beïnvloeden of omgekeerd. Enkele voorbeelden hiervan zijn:

Anticonceptiepillen en hormoonspiraal: Hoewel het wetenschappelijke bewijs nog beperkt is, wordt er in diverse wetenschappelijke studies gesuggereerd dat sommige breedspectrumantibiotica de effectiviteit van hormonale anticonceptie (o.a. de pil, Implanon en hormoonspiraal) kunnen verminderen. Daardoor stijgt het risico op een ongewenste zwangerschap of andere mogelijke bijwerkingen van het anticonceptiemiddel.
Bloedverdunners: Antibiotica zoals erythromycine kunnen de werking van bloedverdunners zoals warfarine versterken, waardoor het risico op bloedingen toeneemt.

8. Psychologische en neurologische effecten

Hoewel minder vaak besproken, kunnen antibiotica ook neurologische en psychologische effecten hebben. Enkele gerapporteerde bijwerkingen zijn:

Neuropathie: Fluoroquinolonen kunnen perifere neuropathie veroorzaken, wat leidt tot pijn, tintelingen en gevoelloosheid.
Psychologische bijwerkingen: Sommige gebruikers rapporteren bijwerkingen zoals angst, depressie of zelfs hallucinaties, vooral bij gebruik van antibiotica zoals claritromycine.

Antibiotica: wat zijn de risico’s en mogelijke bijwerkingen?

Lees ook: Welke medicijnen hebben het grootste risico op bijwerkingen of vergiftiging?

Het belang van probiotica na antibiotica

Het gebruik van probiotica na een antibioticakuur kan essentieel zijn omdat antibiotica niet alleen de schadelijke bacteriën doden die de infectie veroorzaken, maar ook de nuttige bacteriën die van nature in ons lichaam voorkomen. Dit kan leiden tot een verstoring van de natuurlijke balans van micro-organismen, met name in de darmflora, maar ook in andere lichaamsdelen zoals de mond en de vagina. Het herstellen van deze balans is belangrijk om negatieve gevolgen van antibiotica te verminderen.

Dit zijn enkele hoofdredenen waarom probiotica nuttig kunnen zijn na antibioticagebruik:

Herstel van de darmflora: Antibiotica kunnen de diversiteit en het aantal gunstige bacteriën in de darm aanzienlijk verminderen. Dit kan leiden tot een onevenwichtige darmflora, wat de groei van schadelijke bacteriën en gisten kan bevorderen. Probiotica bevatten levende bacteriën en gisten die vergelijkbaar zijn met de nuttige micro-organismen die normaal in de darm aanwezig zijn. Door probiotica te gebruiken, kan men helpen de darmflora sneller te herstellen en de groei van schadelijke microben te beperken.
Voorkomen van antibiotica-geassocieerde diarree (AAD): Een veelvoorkomende bijwerking van antibiotica is antibiotica-geassocieerde diarree (AAD). Dit gebeurt wanneer de verstoring van de darmflora leidt tot een verstoorde spijsvertering en waterige ontlasting. In sommige gevallen kan een ernstige infectie ontstaan met Clostridioides difficile (C. difficile), een bacterie die ernstige diarree en darmontsteking kan veroorzaken. Onderzoek heeft aangetoond dat probiotica, vooral bepaalde soorten zoals Lactobacillus en Saccharomyces boulardii, het risico op AAD kunnen verminderen door de darmbarrière te versterken en schadelijke bacteriën te verdringen.
Versterking van het immuunsysteem: De darm speelt een cruciale rol in het immuunsysteem, en een gezonde darmflora is essentieel voor een goede immuunfunctie. Wanneer antibiotica de nuttige bacteriën verminderen, kan dit de immuunrespons verzwakken. Probiotica kunnen helpen om het immuunsysteem te ondersteunen door de productie van antilichamen en andere immuuncellen te bevorderen, waardoor het lichaam beter bestand is tegen toekomstige infecties.
Verminderen van schimmelinfecties: Zoals eerder beschreven, kunnen antibiotica schimmelinfecties veroorzaken doordat ze de balans tussen bacteriën en gisten verstoren. Dit kan zowel in de darmen als in andere delen van het lichaam, zoals de vagina, gebeuren. Probiotica kunnen helpen om de groei van schimmels zoals Candida te beperken door een gezonde bacteriële omgeving te herstellen en zo de natuurlijke afweer tegen schimmelinfecties te versterken.
Verbetering van de algemene spijsvertering: Naast het herstellen van de balans van de darmflora kunnen probiotica ook helpen bij het verbeteren van de algemene spijsvertering en het verminderen van symptomen zoals een opgeblazen gevoel, winderigheid, en buikpijn die kunnen optreden na het gebruik van antibiotica. Door het aanvullen van de nuttige bacteriën kan de opname van voedingsstoffen verbeteren en kunnen de darmen efficiënter functioneren.

Lees ook: Probiotica voor je vagina…? Hoe en wanneer werkt dat?

Soorten probiotica en gebruiksrichtlijnen

Niet alle probiotica zijn hetzelfde, en de effectiviteit kan variëren afhankelijk van de gebruikte stam en de aandoening die wordt behandeld. Hier zijn enkele richtlijnen voor het gebruik van probiotica na antibiotica:

Kies probiotica met wetenschappelijk onderbouwde stammen: Sommige stammen, zoals Lactobacillus rhamnosus GG en Saccharomyces boulardii, hebben bewezen effectief te zijn bij het voorkomen van antibiotica-gerelateerde diarree.
Start zo snel mogelijk na de antibioticakuur: Het is het beste om probiotica tijdens en na de antibioticakuur in te nemen om de negatieve effecten op de darmflora te beperken.
Kies een probiotica van goede kwaliteit: Zorg ervoor dat de probiotica voldoende levensvatbare micro-organismen bevatten en kies een product dat is getest op werkzaamheid.
Neem minstens 3 tot 6 maanden probiotica: Consumeer voor een periode van 3 tot 6 maanden de voor jou meest geschikte probiotica en doe dit afwisselend: de ene week wel en de andere week niet. Zo geef je jouw lichaam de kans om zichzelf optimaal te herstellen van de schade die mogelijk door de antibioticakuur is veroorzaakt.

Lees ook: Wanneer wordt probiotica aangeraden?

Meer lezen over medicijngebruik?