Antidepressiva: wat zijn de risico’s, bijwerkingen en alternatieven?

22 augustus 2024

Antidepressiva worden als medicijn vaak voorgeschreven voor de behandeling van depressie, angststoornissen, persoonlijkheidsstoornissen, borderline, eetstoornissen, Body Dysmorphic Disorder, psychose en andere psychische aandoeningen. Vooral bij depressie wordt antidepressiva vaak voorgeschreven als onderdeel van een behandelingsproces. Depressie is een psychische aandoening die zich ontwikkelt als gevolg van complexe psycho-neuro-immuno-endocrinologische verstoringen. Deze aandoening uit zich onder andere in stemmingsstoornissen, aanhoudend verdriet, verlies van interesse en een verminderde cognitie, wat de patiënt ongemak bezorgt en het vermogen om te functioneren en een bevredigend gezins-, sociaal en beroepsleven te leiden, aanzienlijk aantast. Depressie vereist een uitgebreide behandeling, waaronder vaak farmacologische behandeling met antidepressiva.

Al eerder publiceerden wij diverse artikelen waarin we uitleggen dat er mogelijk nadelen kleven aan het gebruik van antidepressiva, – zoals chemische castratie (seksuele disfunctie) en suïcidaal gedrag -, en dat inmiddels veelvuldig is bewezen dat het gebruik van psychofarmaca – zoals antidepressiva – meestal niet effectief is bij een milde of matige depressie.

In dit artikel belichten wij de risico’s, bijwerkingen en alternatieven voor het gebruik van antidepressiva.

Lees ook: Waarom psychofarmaca, psychotherapie en cognitieve gedragstherapie meestal niet werken.

Risico’s en bijwerkingen van antidepressiva

Hoewel ze effectief kunnen zijn, brengen ze ook gezondheidsrisico’s en mogelijke bijwerkingen met zich mee. De belangrijkste bijwerkingen en risico’s zijn:

Algemene bijwerkingen van antidepressiva

Misselijkheid: Vooral in de eerste weken van gebruik kunnen mensen last hebben van misselijkheid.
Gewichtstoename: Sommige antidepressiva, zoals bepaalde SSRI’s (Selective Serotonin Reuptake Inhibitors) en tricyclische antidepressiva, kunnen leiden tot gewichtstoename.
Slaperigheid, sufheid of vermoeidheid: Sommige antidepressiva kunnen slaperigheid of verminderde alertheid veroorzaken, wat van invloed kan zijn op dagelijkse activiteiten. Dit effect is vooral gebruikelijk bij antidepressiva die een kalmerend of sederend effect hebben, zoals sommige tricyclische antidepressiva (TCA’s), serotonine-antagonisten en -heropnameremmers (SARI’s), en atypische antidepressiva.
Droge mond: Een droge mond is een veelvoorkomende bijwerking van verschillende antidepressiva.
Duizeligheid: Vooral bij het opstaan uit een liggende of zittende positie.
Seksuele disfunctie: Verminderde libido, erectieproblemen, en moeilijkheden met orgasme komen vaak voor.

Lees ook: Seksuele disfuncties: hoe te genezen?

Specifieke gezondheidsrisico’s van antidepressiva

Verhoogd risico op suïcidaal gedrag: Vooral bij jongeren onder de 25 jaar kan het gebruik van antidepressiva het risico op suïcidale gedachten en gedrag verhogen, vooral in de beginfase van de behandeling. Meta-analyses van gerandomiseerde klinische onderzoeken wijzen op een verhoogd risico op suïcidale voorvallen bij adolescenten en jongvolwassenen, maar een beschermend effect bij oudere volwassenen. Farmaco-epidemiologische studies laten daarentegen een beschermend effect zien over de hele levensloop.
Cardiovasculaire risico’s: De meeste antidepressiva kunnen veranderingen in de bloeddruk veroorzaken. Zowel het tricyclische type (TCA) als de monoamine oxidase remmers (MAO-remmers) kunnen posturale hypotensie veroorzaken die dosisbeperkend kan zijn. Daarnaast kunnen de MAO-remmers in verband worden gebracht met ernstige hypertensie (hoge bloedruk) wanneer aminebevattend voedsel of medicijnen worden ingenomen. Antidepressiva kunnen daarnaast afwijkingen in de hartgeleiding en hartritmestoornissen veroorzaken. Vooral een verstoring in de prikkelgeleiding van het hart komt regelmatig voor. Nieuwere antidepressiva middelen zoals lofepramine, mianserine, trazodon en viloxazine lijken in dit opzicht veiliger.
Serotoninesyndroom: Wanneer de serotoninespiegel in de hersenen te hoog wordt, vaak door het combineren van verschillende serotonine-verhogende middelen, kan deze zeldzame maar potentieel levensbedreigende aandoening optreden bij het gebruik van antidepressiva. Vooral wanneer meerdere serotonerge medicijnen samen worden gebruikt (zoals SSRI’s of SNRI’s met andere serotonerge middelen zoals MAO-remmers of triptanen voor migraine). Het serotoninesyndroom kan symptomen van psychose veroorzaken, zoals verwardheid, hallucinaties, en agitatie, naast andere ernstige symptomen zoals koorts, spiertrillingen, en hyperactiviteit van het autonome zenuwstelsel.
Overdosering: Overdosering met een antidepressivum is een belangrijke bron van morbiditeit en mortaliteit. Lofepramine, mianserine en trazodon zijn relatief veilig bij overdosering.
Ontwenningsverschijnselen: Stoppen met antidepressiva, vooral abrupt, kan leiden tot ontwenningsverschijnselen zoals angst, prikkelbaarheid, misselijkheid, duizeligheid, en slaapproblemen. Dit staat ook bekend als “antidepressiva-discontinuatiesyndroom” (onttrekkingssyndroom). Het abrupt stoppen van SSRI’s en SNRI’s, kan leiden tot ontwenningsverschijnselen, waaronder symptomen die lijken op psychose, zoals verwardheid, agitatie, en soms hallucinaties. Dit komt vaker voor bij medicijnen met een korte halfwaardetijd.
Verhoogd risico op bloeden: Vooral bij SSRI’s is er een verhoogd risico op bloedingen, vooral in combinatie met andere medicijnen die de bloedstolling beïnvloeden.
Hypertensieve crisis: Dit is een ernstige medische toestand waarbij de bloeddruk plotseling tot gevaarlijk hoge niveaus stijgt. Het vereist onmiddellijke medische aandacht om ernstige complicaties zoals een beroerte, hartaanval, of orgaanfalen te voorkomen.
Priapisme: Dit is een zeldzame maar ernstige bijwerking van bepaalde soorten antidepressiva. Het veroorzaakt een pijnlijke en aanhoudende erectie die langer dan vier uur aanhoudt, zonder seksuele opwinding. Dit kan schade aan het erectiele weefsel veroorzaken en vereist onmiddellijke medische aandacht om permanente schade te voorkomen.
Manie: Bij mensen met bipolaire stoornis kan het gebruik van antidepressiva manie of hypomanie uitlokken.
Psychose: Personen met een voorgeschiedenis van psychose of een hoge kwetsbaarheid voor psychotische stoornissen kunnen een verhoogd risico hebben op het ontwikkelen van psychotische symptomen bij het gebruik van antidepressiva. In deze gevallen kan de onderliggende psychische aandoening worden verergerd door de medicatie. Het nemen van een overdosis antidepressiva kan in sommige gevallen leiden tot toxische psychose.

Lees ook: Psychose: dít is wat je erover wil weten.

Langetermijnrisico’s van antidepressiva

Afhankelijkheid: Hoewel antidepressiva niet verslavend zijn in de klassieke zin (zoals bij opioïden), kunnen sommige mensen zich mentaal afhankelijk voelen van hun medicatie.
Slaapstoornis: Slaapstoornissen zijn een frequente complicatie van depressieve stoornissen en de behandeling ervan met antidepressiva. Bekendheid met de interactie tussen slaap, depressie en antidepressiva kan een clinicus of medisch specialist helpen bij het selecteren van middelen die passen bij de behoeften van individuele patiënten.
Veranderingen in hersenfunctie: Er is enige bezorgdheid dat langdurig gebruik van antidepressiva veranderingen in de hersenfunctie kan veroorzaken, hoewel het wetenschappelijk onderzoek hiernaar nog niet eenduidig is.

Overige risico’s van antidepressiva

Antidepressiva kunnen interageren met andere medicijnen, wat kan leiden tot verhoogde bijwerkingen of verminderde effectiviteit van één of beide medicijnen.

Verminderde rijvaardigheid: Sommige antidepressiva kunnen slaperigheid of verminderde alertheid (sedatie) veroorzaken, wat invloed kan hebben op het vermogen om veilig te rijden of machines te bedienen.
Effect op de zwangerschap: Het gebruik van antidepressiva tijdens de zwangerschap kan risico’s met zich meebrengen, zoals geboorteafwijkingen of problemen bij de baby na de geboorte, hoewel de risico’s sterk variëren afhankelijk van het specifieke middel.

De apotheker ziet hier altijd op toe en adviseert mensen om interacties te beperken.

Lees ook: Medicijngebruik tijdens zwangerschap en borstvoeding: dít wil je er over weten.

Hoewel antidepressiva soms voordelen kunnen bieden, is het belangrijk om de risico’s en bijwerkingen goed af te wegen en regelmatig met een arts te overleggen, vooral bij het starten of stoppen van de medicatie.

Antidepressiva: wat zijn de risico’s, bijwerkingen en alternatieven?

Bijwerkingen en risico’s per type antidepressiva

In onderstaande overzicht beschrijven we de meest voorkomende evidence-based bijwerkingen, gespecificeerd per type antidepressivum:

1. Selectieve Serotonineheropnameremmers (SSRI’s)

Voorbeelden: Fluoxetine (Prozac), Sertraline (Zoloft), Citalopram (Celexa), Escitalopram (Lexapro).
Bijwerkingen:
- Misselijkheid: Een van de meest voorkomende bijwerkingen, vooral in de eerste weken van gebruik.
- Seksuele disfunctie: Verminderde libido, vertraagd orgasme, of erectiestoornissen komen vaak voor.
- Gewichtstoename: Kan optreden bij langdurig gebruik.
- Slapeloosheid of slaperigheid: SSRI’s kunnen de slaap beïnvloeden; sommige mensen ervaren slapeloosheid, anderen slaperigheid.
- Hoofdpijn: Vaak gemeld, vooral aan het begin van de behandeling.
- Verhoogd risico op suïcidaal gedrag: Vooral bij jongeren onder de 25 jaar, vooral in de eerste weken van behandeling.
- Ontwenningsverschijnselen: Stoppen kan leiden tot symptomen zoals duizeligheid, prikkelbaarheid, en “elektrische schokken” in de hersenen.

2. Serotonine-Norepinefrineheropnameremmers (SNRI’s)

Voorbeelden: Venlafaxine (Effexor), Duloxetine (Cymbalta).
Bijwerkingen:
- Misselijkheid en braken: Vooral in de beginfase.
- Seksuele disfunctie: Vergelijkbaar met SSRI’s.
- Verhoogde bloeddruk: Vooral bij hogere doses van Venlafaxine.
- Droge mond: Een veelvoorkomende bijwerking.
- Duizeligheid: Komt vaak voor bij gebruik en bij het stoppen van de medicatie.
- Zweten: Overmatig zweten kan een probleem zijn.
- Ontwenningsverschijnselen: Net als bij SSRI’s, kunnen ontwenningsverschijnselen optreden bij abrupt stoppen.

3. Tricyclische Antidepressiva (TCA’s)

Voorbeelden: Amitriptyline, Nortriptyline, Imipramine.
Bijwerkingen:
- Droge mond: Zeer gebruikelijk.
- Wazig zicht: Door de anticholinerge effecten.
- Gewichtstoename: Vaak gezien bij langdurig gebruik.
- Sufheid: Veel mensen ervaren sedatie, wat de dagelijkse activiteiten kan beïnvloeden.
- Obstipatie: Een gevolg van de anticholinerge werking.
- Hartkloppingen: TCA’s kunnen hartritmestoornissen veroorzaken, wat gevaarlijk kan zijn bij mensen met hartaandoeningen.
- Verhoogd risico op suïcidaal gedrag: Bij overdosis kunnen TCA’s dodelijk zijn, wat een risico vormt bij suïcidale patiënten.

4. Monoamine-Oxidaseremmers (MAO-remmers)

Voorbeelden: Phenelzine (Nardil), Tranylcypromine (Parnate).
Bijwerkingen:
- Hypertensieve crisis: Hierdoor stijgt de bloeddruk plotseling tot gevaarlijk hoge niveaus. Dit kan leiden tot schade aan organen zoals het hart, de hersenen, de nieren, en de ogen. Een hypertensieve crisiskan optreden als gevolg van interactie met tyramine-rijk voedsel (zoals kaas, wijn) of bepaalde medicijnen.
- Gewichtstoename: Komt vaak voor bij langdurig gebruik.
- Slaperigheid of slapeloosheid: Afhankelijk van de persoon kan het beide veroorzaken.
- Droge mond en constipatie: Veelvoorkomende anticholinerge bijwerkingen.
- Seksuele disfunctie: Verminderde libido en seksuele problemen zijn vaak gemeld.
- Duizeligheid: Vooral bij het opstaan, bekend als orthostatische hypotensie.

5. Atypische Antidepressiva

Voorbeelden: Bupropion (Wellbutrin), Mirtazapine (Remeron), Trazodon.
Bijwerkingen:
- Bupropion: Kan slapeloosheid, droge mond, hoofdpijn en verhoogd risico op aanvallen (bij hoge doses) veroorzaken. Het heeft minder seksuele bijwerkingen dan SSRI’s.
- Mirtazapine: Kan gewichtstoename en slaperigheid veroorzaken, wat soms juist voordelig kan zijn bij patiënten met slapeloosheid en gewichtsverlies.
- Trazodon: Vaak gebruikt als slaapmiddel vanwege zijn sedatieve eigenschappen; kan priapisme (pijnlijke langdurige erectie) veroorzaken, wat een medische noodsituatie is.

6. Serotonine-antagonisten en -heropnameremmers (SARI’s)

Voorbeelden: Nefazodon, Trazodon.
Bijwerkingen:
- Sedatie: Gevoel van slaperigheid, sufheid, of verminderde alertheid is zeer gebruikelijk en daarom wordt dit type antidepressivum vaak ‘s avonds ingenomen.
- Duizeligheid en hoofdpijn: Vaak gemeld.
- Priapisme: Is een (zeldzame) medische aandoening waarbij een pijnlijke en aanhoudende erectie optreedt die veelal langer dan vier uur aanhoudt, zonder seksuele opwinding. Dit kan schade aan het erectiele weefsel veroorzaken en vereist onmiddellijke medische aandacht om permanente schade te voorkomen. Het is een potentieel ernstige bijwerking bij Trazodon.
- Leverbeschadiging: Vooral met Nefazodon, wat leidde tot een sterke daling in het gebruik ervan.

Alternatieven voor antidepressiva

Gelukkig zijn er diverse effectieve alternatieven voor antidepressiva die kunnen worden overwogen, afhankelijk van de aard en ernst van de depressie, evenals de voorkeur van de persoon die hulp zoekt. Deze alternatieven kunnen alleen of in combinatie met andere behandelingen worden gebruikt.

1. Natuurlijke middelen

Preklinische wetenschappelijke studies en eerdere klinische onderzoeken bevestigen de antidepressieve activiteit van actieve bestanddelen in planten, zoals:

Sint-janskruid, saffraancrocus, citroenmelisse en lavendel. Sint-janskruid is vrij verkrijgbaar, maar heeft veel interacties met andere medicijnen. Daarom wordt geadviseerd om het gebruik ervan altijd aan de apotheek te melden, zodat medicatiebewaking kan worden uitgevoerd.
Of minder bekend in de Europese etnofarmacologie: rozenwortel, ginkgo, Koreaanse ginseng, borage, brahmi, mimosa boom en magnolia bast.

De werkzame stoffen in deze planten hebben een bewezen antidepressieve werking die vergelijkbaar is met de werking van synthetische antidepressiva.

2. Psychedelics

Microdoseren met psilocybine, de psychoactieve stof die voorkomt in bepaalde paddenstoelen (ook wel “magic mushrooms” genoemd), wordt door sommigen overwogen als een alternatief voor traditionele antidepressiva. Hoewel wetenschappelijk onderzoek naar microdoseren zich nog in een vroeg stadium bevindt, zijn er sterke aanwijzingen dat het kan goed helpen bij het verbeteren van stemming, creativiteit, en cognitieve functie zonder de intense psychedelische effecten die bij hogere doses optreden.

Lees ook: Psychedelica als medicijn: Wat onderzoek zegt over de effecten op lange termijn.

3. Psychotherapie

Cognitieve Gedragstherapie (CGT): Een van de meest gebruikte vormen van therapie voor depressie, doch niet altijd effectief. CGT helpt soms mensen negatieve denkpatronen te identificeren en te veranderen.
Interpersoonlijke Therapie (IPT): Richt zich op het verbeteren van relaties en communicatievaardigheden om depressieve symptomen te verminderen.
Mindfulness-Based Cognitive Therapy (MBCT): Combineert cognitieve therapie met mindfulness-technieken om terugval bij depressie te voorkomen.

4. Leefstijlveranderingen

Regelmatige lichaamsbeweging: Fysieke activiteit, zoals wandelen, hardlopen, of yoga, kan de stemming verbeteren door het verhogen van endorfines en het verminderen van stresshormonen.
Gezonde voeding: Een uitgebalanceerd dieet met voldoende voedingsstoffen zoals omega-3 vetzuren, foliumzuur, en vitamine D kan de mentale gezondheid ondersteunen.
Slaapoptimalisatie: Goede slaapgewoonten bevorderen herstel en emotioneel welzijn.
Stressmanagement: Technieken zoals ademhalingsoefeningen, meditatie, of progressieve spierontspanning kunnen helpen stress te verminderen en de stemming te verbeteren.

Lees ook: Verband tussen vitamine D-tekort en depressie bij vrouwen.

5. Sociale ondersteuning

Steungroepen: Deelname aan steungroepen of therapiegroepen kan helpen bij het gevoel van isolement en biedt de mogelijkheid om ervaringen te delen met anderen die vergelijkbare uitdagingen hebben.
Familie en vrienden: Sociale steun van geliefden kan een belangrijk onderdeel zijn van het herstelproces.

Lees ook: Hoe ga je om met psychische klachten bij jezelf of vriendinnen?

Complementaire en alternatieve behandelingen voor antidepressiva

Acupunctuur: Sommige studies suggereren dat acupunctuur kan helpen bij het verlichten van depressieve symptomen.
Aromatherapie: Het gebruik van essentiële oliën zoals lavendel kan ontspanning bevorderen en de stemming verbeteren.
Massage: Massage kan een effectieve aanvulling zijn op andere behandelingen voor depressie, omdat het ontspanning bevordert, stress vermindert, en de productie van feel-good neurotransmitters zoals serotonine en dopamine kan stimuleren. Dit zijn enkele soorten massage die kunnen helpen bij het verlichten van depressieve symptomen: Zweedse massage, diepe weefselmassage, Shiatsu, Thaise massage, aromatherapie massage, Hot Stone massage, reflexologie, Lomi Lomi massage, triggerpointmassage.
Lichttherapie: Vooral effectief bij seizoensgebonden affectieve stoornis (SAD), waarbij blootstelling aan fel licht de productie van serotonine kan verhogen en de symptomen van depressie kan verlichten.

Lees ook: Depressief zonder zon? Misschien heb je Seasonal Affective Disorder.

Creatieve therapieën

Kunsttherapie: Gebruik van creatieve expressie, zoals schilderen of tekenen, om emoties te verkennen en te verwerken.
Muziektherapie: Het luisteren naar, maken van, of reageren op muziek kan helpen om de stemming te verbeteren en stress te verminderen.

Elektrische en magnetische stimulatie

Transcraniële Magnetische Stimulatie (TMS): Een niet-invasieve procedure die magnetische velden gebruikt om de hersenactiviteit te stimuleren, vooral in gebieden die betrokken zijn bij depressie.
repetitive Transcranial Magnetic Stimulation (rTMS): Een bewezen effectieve behandeling bij depressie. rTMS verandert hersenactiviteit door middel van kortdurende magnetische pulsen.
Elektroconvulsietherapie (ECT): Een behandelingsoptie voor ernstige depressie die niet reageert op andere behandelingen. Hoewel het meer invasief is, kan het zeer effectief zijn voor sommige mensen.

Lees ook: Als antidepressiva niet werkt, is magnetische hersenstimulatie een alternatief.

Mindfulness en meditatie

Mindfulness-meditatie: Kan helpen om negatieve gedachtenpatronen te doorbreken en de aandacht te richten op het huidige moment, wat gunstig kan zijn voor mensen met depressieve symptomen.

Lees ook: Hoe mindfulness en meditatie jouw gezondheid kunnen bevorderen.

Coaching of zelfhulp

Zelfhulpboeken en online programma’s: Er zijn veel evidence-based zelfhulpbronnen beschikbaar die strategieën bieden om depressie te beheersen.
Podcasts: Er zijn een aantal goede podcasts beschikbaar (o.a. op Spotify) die kunnen helpen bij het verhelpen van mentale klachten.
Levenscoaching: Het werken met een coach om persoonlijke doelen te stellen en te bereiken kan helpen bij het opbouwen van zelfvertrouwen en richting. Vooral trainingen en coaching gericht op persoonlijk leiderschap kunnen effectief zijn.

Meer lezen over antidepressiva?

Meer lezen over depressie en andere psychische klachten?