Paniekstoornis: Oorzaken, symptomen en behandeling

21 september 2024

Paniekstoornis is een angststoornis gekenmerkt door terugkerende onverwachte paniekaanvallen, die gepaard gaan met intense lichamelijke en psychische symptomen. Tijdens een paniekaanval wordt je onverwacht overvallen door een plotselinge golf van intense angst of intens onbehagen. Als je een paniekaanval hebt, kun je het gevoel krijgen gek te worden, de controle te verliezen of dood te gaan. Ook kun je het gevoel krijgen los van jezelf te staan. Je krijgt klachten zoals hartkloppingen, koude rillingen, misselijkheid, zweten, trillen, druk op de borst en een gevoel van ademnood of verstikking.

Deze aandoening kan een verwoestend effect hebben op het dagelijks leven, waardoor mensen vaak bang worden voor toekomstige aanvallen en situaties vermijden die ze met een aanval associëren. Want als je een paniekstoornis hebt ben je na het hebben van een of meerdere paniekaanvallen steeds weer bezorgd over of bezig met het mogelijk krijgen van nieuwe paniekaanvallen. Of met de gevolgen van een nieuwe paniekaanval. Ook kun je situaties gaan vermijden waarin je verwacht weer een nieuwe paniekaanval te krijgen. Zo kun je bijvoorbeeld lichamelijke inspanning of onbekende situaties gaan vermijden.

Mensen met een paniekstoornis ontwikkelen vaak angst of vrees voor verschillende situaties. Bijvoorbeeld voor het gebruikmaken van het openbaar vervoer of voor het zich bevinden in openbare ruimten. Door deze angst kun je situaties gaan vermijden. Dit wordt agorafobie of pleinvrees genoemd. De angst en vermijding komen voort uit de gedachte dat je moeilijk kunt ontsnappen. Of dat er geen hulp beschikbaar is als panieksymptomen of andere machteloos makende of gênante symptomen zich voordoen.

In dit artikel beschrijven we wat paniekstoornis is, wat een paniekaanval is, wat de mogelijke oorzaken zijn, wat de symptomen van paniekstoornis zijn, de gevolgen en welke behandelingen er mogelijk zijn.

Wat is een paniekaanval?

Een paniekaanval is een plotselinge golf van intense angst of ongemak, vaak zonder duidelijke reden. De symptomen bereiken binnen enkele minuten hun piek en kunnen zowel fysiek als psychisch zijn, zoals:

Hartkloppingen
Zweten
Trillen of beven
Kortademigheid of hyperventilatie
Gevoel van verstikking
Pijn op de borst
Misselijkheid of buikklachten
Duizeligheid, licht in het hoofd, of flauwvallen
Tinten of gevoelloosheid in handen of voeten
Koude rillingen of opvliegers
Vreemde of onwerkelijke gevoelens
Angst om de controle te verliezen, gek te worden, of te sterven.

Een paniekaanval kan lijken op een hartaanval, wat bijdraagt aan de angst van de persoon die het ervaart.

Hoe vaak komt een paniekstoornis voor?

In Nederland heeft naar schatting 2 tot 3 procent van de bevolking een paniekstoornis. Vrouwen hebben veel vaker een paniekstoornis dan mannen; deze verhouding is ongeveer 2:1. Een paniekstoornis is een angststoornis en ontwikkelt zich meestal in de late tienerjaren of vroege volwassenheid, hoewel het op elke leeftijd kan voorkomen.

Symptomen paniekstoornis

Als je een paniekstoornis hebt ben je na het hebben van een of meerdere paniekaanvallen steeds weer bezorgd over of bezig met het mogelijk krijgen van nieuwe paniekaanvallen. Of met de gevolgen van een nieuwe paniekaanval. Ook kun je situaties gaan vermijden waarin je verwacht weer een nieuwe paniekaanval te krijgen. Zo kun je bijvoorbeeld lichamelijke inspanning of onbekende situaties gaan vermijden.

Mensen met een paniekstoornis ontwikkelen vaak angst of vrees voor verschillende situaties. Bijvoorbeeld voor het gebruikmaken van het openbaar vervoer of voor het zich bevinden in openbare ruimten. Door deze angst kun je situaties gaan vermijden. Dit wordt agorafobie of pleinvrees genoemd. De angst en vermijding komen voort uit de gedachte dat je moeilijk kunt ontsnappen. Of dat er geen hulp beschikbaar is als panieksymptomen of andere machteloos makende of gênante symptomen zich voordoen.

Lees ook: Psychose: dít is wat je erover wil weten.

Oorzaken paniekstoornis

De precieze oorzaken van paniekstoornis zijn complex en nog niet volledig begrepen. Het lijkt het resultaat te zijn van een combinatie van genetische, biologische en omgevingsfactoren.

Genetische aanleg: Er is een verhoogd risico op het ontwikkelen van paniekstoornis als er familieleden zijn die lijden aan angststoornissen. Wetenschappelijke studies hebben aangetoond dat erfelijkheid een rol kan spelen. Vooral kinderen van ouders met een angststoornis, depressie of bipolaire stoornis hebben een verhoogd risico op een paniekstoornis.
Biochemische factoren: Verstoringen in neurotransmitters zoals serotonine, noradrenaline en gamma-aminoboterzuur (GABA) kunnen bijdragen aan een verhoogde vatbaarheid voor paniekaanvallen.
Psychologische factoren: Een verhoogde gevoeligheid voor angst, stressvolle levensgebeurtenissen, en negatieve denkpatronen kunnen de kans op een paniekstoornis vergroten. Mensen met een paniekstoornis hebben vaak een overactief “vecht-of-vlucht”-systeem, waardoor ze gevoeliger zijn voor paniekaanvallen.
Voorgeschiedenis: Een voorgeschiedenis van ‘angstaanvallen’ (aanvallen met een beperkt aantal kenmerken van een paniekaanval) zijn een risicofactor voor het latere ontstaan van paniekaanvallen en de paniekstoornis.
Omgevingsinvloeden:
- Traumatische gebeurtenissen, zoals het verlies van een geliefde, overlijden van een dierbaar persoon, scheiding, of werkstress, kunnen fungeren als triggers voor het ontwikkelen van een paniekstoornis.
- Ook negatieve ervaringen met drugs of geneesmiddelen kunnen van invloed zijn.
- Bij mensen met een paniekstoornis is er vaker sprake van seksueel misbruik en lichamelijke mishandeling tijdens de kinderjaren dan bij sommige andere angststoornissen.

Lees ook: Wat zijn de gevolgen van aanranding en verkrachting?

Diagnose paniekstoornis

Een paniekstoornis wordt gediagnosticeerd op basis van specifieke criteria uit de DSM-5 (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders):

Terugkerende, onverwachte paniekaanvallen.
Minstens één van de aanvallen is gevolgd door één maand of langer van:
- Aanhoudende bezorgdheid over het krijgen van een andere aanval.
- Veranderingen in gedrag als gevolg van de aanvallen, zoals het vermijden van situaties die een aanval zouden kunnen uitlokken.

Middels medisch onderzoeken moeten andere aandoeningen, zoals hartziekten, hyperthyreoïdie, of andere angststoornissen, worden uitgesloten.

Lees ook: Wat zijn de meest voorkomende fobieën en angsten?

Paniekstoornis: Oorzaken, symptomen en behandeling

Gevolgen van paniekstoornis

Onbehandeld kan paniekstoornis leiden tot ernstige beperkingen in het dagelijks leven, waaronder:

Agorafobie: Een aandoening waarbij mensen situaties vermijden waarin ze zich gevangen of hulpeloos voelen tijdens een paniekaanval. Dit kan resulteren in het vermijden van openbare plaatsen of zelfs het huis niet meer uit durven.
Functionele beperkingen: Problemen met het uitvoeren van dagelijkse activiteiten, werk of relaties als gevolg van de angst voor nieuwe paniekaanvallen.
Verhoogd risico op depressie: Veel mensen met een paniekstoornis ontwikkelen ook een depressie, wat de situatie kan verergeren.

Lees ook: Welke psychische klachten komen bij vrouwen het meest voor?

Behandeling van paniekstoornis

Er zijn diverse effectieve behandelingsopties voor paniekstoornis zijn beschikbaar en die omvatten vaak een combinatie van therapie, medicatie en zelfhulpstrategieën.

Cognitieve gedragstherapie (CGT)
CGT is de meest evidence-based behandeling voor paniekstoornis. Het helpt mensen hun irrationele gedachten en catastrofale denkpatronen te identificeren en te corrigeren. Door geleidelijk blootstelling aan de angstige situaties, leren mensen hun paniekreacties te beheersen.

Psychedelics
Psychedelics, zoals psilocybine (gevonden in paddo’s) en LSD, worden steeds meer onderzocht als mogelijke behandelingen voor angst- en stemmingsstoornissen, waaronder paniekstoornis. Hoewel er nog geen formele goedkeuring is van psychedelische therapieën voor paniekstoornis, suggereert vroege wetenschappelijke literatuur en positieve praktijkvoorbeelden dat deze stoffen een veelbelovende rol kunnen spelen in het verminderen van angst en het bevorderen van psychologische flexibiliteit. Hieronder een overzicht van hoe psychedelics mogelijk kunnen helpen bij paniekstoornis:

Verandering van perceptie en mindset: Psychedelics kunnen helpen bij het doorbreken van vastgeroeste, angstige denkpatronen die vaak de basis vormen van paniekstoornis. Ze beïnvloeden het default mode network (DMN) in de hersenen, een gebied dat verantwoordelijk is voor het creëren van zelfgerelateerde gedachten en zorgen. Bij mensen met angststoornissen en paniekstoornis is het DMN vaak overactief, wat leidt tot piekeren en negatieve gedachten. Psychedelics kunnen de activiteit van dit netwerk tijdelijk verminderen, waardoor mensen hun angsten en gedachten vanuit een nieuw perspectief kunnen bekijken, zonder de gebruikelijke angstige reactie.
Bevordering van emotionele verwerking: Veel mensen met paniekstoornis vermijden situaties of emoties die angst oproepen, wat de stoornis versterkt. Psychedelische therapie kan mensen helpen om deze emoties te confronteren en te verwerken, doordat de stoffen tijdelijk het ego verzwakken, waardoor angst en zelfkritiek afnemen. Onder begeleiding van een therapeut kunnen patiënten tijdens een psychedelische ervaring emotionele trauma’s of onderliggende oorzaken van hun paniekstoornis verwerken. Dit kan leiden tot een diep gevoel van inzicht en verwerkingsvermogen, wat angst kan verminderen.
Neuroplasticiteit en herstel van hersenverbindingen: Onderzoek heeft aangetoond dat psychedelics kunnen bijdragen aan neuroplasticiteit, het vermogen van de hersenen om nieuwe verbindingen te vormen en oude verbindingen te herstructureren. Dit is belangrijk bij de behandeling van angststoornissen zoals paniekstoornis, aangezien mensen met angst vaak vastzitten in rigide denkpatronen. Psychedelics kunnen deze verbindingen ‘herstarten’, wat de flexibiliteit van de hersenen vergroot en helpt om nieuwe, gezondere patronen van denken en voelen te ontwikkelen.
Versterking van therapeutische processen: Psychedelics worden in klinische settings vaak gecombineerd met psychotherapie, bekend als psychedelisch-geassisteerde therapie. Tijdens de sessies kunnen patiënten onder begeleiding van een therapeut diep in hun angst en paniekaanvallen duiken, zonder overweldigd te raken door de fysieke en emotionele sensaties. De therapeutische setting helpt om de inzichten en veranderingen die voortkomen uit de psychedelische ervaring te integreren in het dagelijks leven.
Langdurige effecten op angstvermindering: Onderzoek naar psychedelics, met name psilocybine, heeft aangetoond dat één enkele sessie langdurige positieve effecten kan hebben op angst en depressie. Een studie uitgevoerd bij terminale kankerpatiënten met angstproblemen toonde aan dat psilocybine-therapie significante en langdurige verminderingen in angst- en depressiesymptomen kan veroorzaken, zelfs maanden na de sessie. Dit suggereert dat psychedelics een blijvende impact kunnen hebben op angststoornissen zoals paniekstoornis.
Verbetering van het gevoel van verbondenheid en acceptatie: Een van de kernervaringen van psychedelische therapieën is het gevoel van eenheid en verbondenheid met anderen en de wereld. Dit kan nuttig zijn voor mensen met paniekstoornis, omdat het hen helpt om gevoelens van isolatie en machteloosheid te doorbreken, wat vaak gepaard gaat met angststoornissen. Psychedelics kunnen ook bijdragen aan een gevoel van acceptatie van zichzelf en hun omstandigheden, wat hen helpt om minder te vechten tegen hun angst.

Hoewel psychedelics veelbelovend zijn, is het belangrijk op te merken dat ze niet voor iedereen geschikt zijn. Voor mensen met een geschiedenis van psychoses, medicatiegebruik of bepaalde psychiatrische aandoeningen kunnen psychedelische ervaringen de symptomen namelijk verergeren. Daarnaast moet psychedelisch gebruik altijd worden begeleid door een ervaren therapeut in een gecontroleerde omgeving, aangezien onjuiste of recreatieve toepassingen onvoorspelbare en soms negatieve effecten kunnen hebben.

Lees ook: Psilocybine blijkt net zo effectief tegen depressie als antidepressiva.

Medicatie

Selectieve serotonineheropnameremmers (SSRI’s): SSRI’s zoals sertraline of fluoxetine zijn vaak de eerste keuze voor het behandelen van paniekstoornis, omdat ze de balans van serotonine in de hersenen herstellen.
Benzodiazepinen: Korte termijn medicatie zoals alprazolam kan worden voorgeschreven om acute paniekaanvallen te behandelen. Vanwege het risico op afhankelijkheid worden deze echter vaak beperkt voorgeschreven.
Tricyclische antidepressiva (TCA’s) en monoamineoxidaseremmers (MAO-remmers): Deze middelen worden soms gebruikt wanneer SSRI’s niet effectief zijn.

Lees ook: Antidepressiva: wat zijn de risico’s, bijwerkingen en alternatieven?

Exposuretherapie
Bij deze therapie wordt de patiënt geleidelijk blootgesteld aan situaties die paniek oproepen, waardoor ze leren dat deze situaties niet gevaarlijk zijn en hun paniekreactie vermindert.

Repetitieve Transcraniële Magnetische Stimulatie (rTMS)
Voor mensen met een ernstige vorm van paniekstoornis (veelal in combinatie met depressie), kan magnetische stimulatie van de hersenen een effectieve therapie zijn. rTMS kan vooral bij therapieresistente paniekstoornis uitkomst bieden.

Lees ook: Als antidepressiva niet werkt, is magnetische hersenstimulatie een alternatief.

Zelfhulpmethoden

Ademhalingsoefeningen en progressieve spierontspanning kunnen helpen bij het verminderen van de fysieke symptomen van een paniekaanval.

Lees ook: Ademhalingsoefening tegen angst, stress en depressie.

Mindfulness en meditatie zijn nuttig om stress te verminderen en controle over de gedachten terug te krijgen.

Lees ook: Hoe mindfulness en meditatie jouw gezondheid kunnen bevorderen.

Hulp nodig met medische zorg, preventie of een gezonde leefstijl?

Bij SHE Health Clinics kunnen we je helpen met preventie, medisch specialistische onderzoeken, behandelingen, therapie, preventieve medische onderzoeken en nazorg.

Wil je meer informatie of een afspraak maken? Neem dan a.j.b. rechtstreeks contact met ons op via 085-2019275 of via ons contactformulier.

Meer lezen over mentale gezondheid?